دو تلقی از جامعه مدنی
اینک در جامعه ما دو تلقی از جامعه مدنی وجود دارد. در تلقی اول جامعه مدنی جامعه ای است قانونمدار، مبتنی بر قراردادهای اجتماعی، شفاف، حافظ حقوق افراد، مبتنی بر حاکمیت ملی، توزیع کننده قدرت در چهارچوب احزاب و شوراها و غیره. در این تلقی وقتی اصطلاح "جامعه مدنی" به کار می رود اشاره به "کل" جامعه است. جامعه ای با ویژگی که برشمردیم. این تلقی در میان بسیاری از مبلغان و مروجان جامعه مدنی، سیاستمداران، دانشجویان، مطبوعات اجتماعی و سیاسی و ... رایج است.
در تلقی دوم که بیشتر در مباحث و مقالات و ترجمه های علمی و آکادمیک مطرح شده است جامعه مدنی عبارت است از فضای میان دولت و خانواده. در این تلقی هر جامعه در سه لایه کلی تصور می شود. در لایه بالایی قدرت و دولت می گنجند. لایه زیرین را افراد منفرد یا شهروندان، خانواده، مردمان غیرمتشکل به صورت توده وار یا به صورت سنتی (که در جوامع مختلف، متفاوت اند) و ... تشکیل شده اند. لایه بالایی را "حیطه دولتی" و لایه پایینی را "حیطه خصوصی" نام نهاده اند. اما در برخی جوامع یک لایه میانی نیز وجود دارد که نه دولتی و نه خصوصی است، آن را گستره یا "حیطه عمومی" می نامند، و به این لایه میانی و حیطه عمومی "جامعه مدنی" می گویند. مانند تشکلات شوراها، اتحادیه های حزبی، صنفی، فکری، هنری و ... . به عبارتی جامعه مدنی شامل همه نهادهایی می شود که بدون توجه به دولت و تغییرات مستمر آن همواره باقی می ماند.
برخی از این نهادها سیاسی اند و نگاهی به قدرت و به دولت دارند (مانند احزاب) و برخی از آنان نهادهایی غیرسیاسی اند که در حوزه های خاص خود مستقل از دولت فعالیت می کنند و تنها در حوزه محدود و خاص خود مراقب حقوق افراد و قشرها و ... هستند و تنها در این محدوده با دولت تعامل (چالش یا همکاری) دارند (مانند اتحادیه های صنفی یا مثلا جمعیت داع از محیط زیست) و ...
پس تلقی اول در تعریف جامعه مدنی اشاره به "کل" دارد که دولت و نهادهای مستقل و شهروندان را در برمی گیرد و در تلقی دوم به "بخشی" از جامعه معطوف است که تنها دربرگیرنده نهادهای مستقل میانی است به طور تمثیلی می توان گفت نگاه اول به کل یک ساختمان جامعه مدنی می گوید و تلقی دوم این وازه را به طبقه وسط آن اطلاق می نماید.
در این تلقی جامعه مدنی، فضای مدنی(غیردولتی) است که در میان قدرت و مردم وجود دارد. و این فضا را نهادهای مستقل و میانی پر می کنند. شاید به کار بردن اصطلاح "جمعیت های مستقل داوطلب" به جای "جامعه مدنی"، هرچند قرینه سازی درستی نیست، اما تعبیر رساتر و دست یافتنی تر به زبان ما باشد.
جامعه مدنی در این تلقی سه ویژگی دارد:
ادامه دارد...
................................................................
جامعه مدنی به زبان ساده، رضا علیجانی، انتشارات قلم، تهران، 1388، ص7-9
